Edward Lipiński – nasz patron

Urodzony 18 października 1888 roku w Nowym Mieście nad Pylicą, studiował na uczelniach niemieckich (Lipsk) i szwajcarskich (Zurych), od młodych lat znajdując się pod silnym wpływem myśli społecznej i ekonomicznej Karola Marksa oraz Stanisława Brzozowskiego, Ludwika Krzywickiego i Georgesa Sorela. Podobnie jak ostatnia trójka, Lipiński miał okazję przyglądać się uważnie wydarzeniom Rewolucji 1905-7, pierwszemu nowoczesnemu zrywowi zorganizowanego na skalę międzynarodową ruchu robotniczego. To również w tym czasie nabył w jednym z antykwariatów pierwszy polski przekład Kapitału, którego lektura miała niebawem odcisnąć silne piętno na jego życiowej drodze.

Edward Lipiński zmarł w wieku 97 lat, 13 lipca 1986 roku, w Warszawie. Jego bogata biografia pozostaje stałym źródłem inspiracji oraz zachętą do aktywności naukowej i organizacyjnej w obszarze ekonomii.

Born 18th October 1888 in Nowe Miasto nad Pylica, he studied at German (Leipzig) and Swiss (Zurich) universities. From a young age strongly influenced by the social and economic thought of Karl Marx, Stanisław Brzozowski, Ludwik Krzywicki as well as of Georges Sorel. Like the last three, Lipiński had the opportunity to closely observe the events of the 1905-7 Revolution – the first modern upheaval of an international labour movement. It was also at that time that he purchased, in an antiqurian book shop, the first Polish translation of Das Kapital – the reading of which was soon to leave a strong mark on his life path, and his approach to political economy.

Edward Lipiński died at the age of 97 on the 13th of July 1986 in Warsaw. His rich biography remains a constant source of inspiration, and encouragement to act and organize in the field of economics.

Edward Lipiński - portret

Tak jak jego poprzednicy, wierzył, że ekonomia godna miana nauki jest w stanie ująć życie ludzkie i jego potrzeby w całej ich złożoności. To przekonanie we wczesnym okresie twórczości Lipińskiego bezpośrednio ukształtowało jego specyficzne rozumienia ekonomii i jej zadań, któremu wiernym pozostawał do końca swojej kariery. Jak pisał w jednym ze wspomnień:

Ekonomia jest nauką dotyczącą życia społecznego, a w szczególności jednej z najistotniejszych dziedzin – ludzkiej twórczości. Wszelkie bowiem innowacje i przemiany w sferze gospodarczej są taką samą twórczości, jak twórczość artystyczna […]. Nie sposób rozwiązać żadnego zagadnienia ekonomicznego, nie odwołując się do szerokiego kontekstu humanistyki. Jestem więc w stanie wojny ze wszystkimi, którzy usiłują zacieśnić [ekonomię] do wąskiego kręgu zagadnień.

To szerokie podejście do obszaru ekonomii jako społecznej nauki o ludzkiej wytwórczości, cechowało Edwarda Lipińskiego przez całe jego dalsze życie.

 

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Edward Lipiński aktywnie włącza się w praktyczny nurt stawiania fundamentów nowego państwa. Wpierw zatrudniony w Banku Handlowym w Warszawie, przechodzi płynnie do Ministerstwa Pracy i z początkowej pozycji doradcy, staje się szybko naczelnikiem Wydziału Statystyki Pracy i Przemysłu w Głównym Urzędzie Statystycznym. Tam zaś nie tylko ukierunkowuje działania urzędu na rzetelne badania koniunktur gospodarczych i gromadzenie statystyk dotyczących warunków pracy, ale również rusza z nowym wydawnictwem, „Statystką pracy”, w którym ukazują się jego pierwsze rozprawy. Kolejnym krokiem w jego zawodowym rozwoju jest tworzenie od podstaw w latach 1926-7 Instytutu Badań Koniunktur Gospodarczych i Cen, nowoczesnej jednostki badawczej wzorowanej na funkcjonującej w tym samym czasie instytucji na Uniwersytecie Harvarda. Lipiński stoi na czele Instytutu aż do 1939 roku. Oprócz podstawowych zadań z zakresu badania natężenia działalności koniunktur czy formułowania prognoz gospodarczych, kierowana przez niego instytucja stała się drzwiami do kariery naukowej dla ludzi, takich jak Ludwik Landau czy Michał Kalecki, formalnie pozbawionych wykształcenia ekonomicznego, ale rozpoznanych przez dyrektora Instytutu jako niezwykłe umysły swoich czasów.

 

Przysposobienie Kaleckiego czy Landaua do pracy w Instytucie, pomimo formalnych braków w ich wykształceniu, było częścią szerszego planu Edwarda Lipińskiego. Profesor wcześnie bowiem rozpoznał palące problemy peryferyjnego pola nauk ekonomicznych. W jednym z artykułów z lat dwudziestych diagnozował je tak:

Niestety, stosunki naukowe w Polsce są takie, że brak jest jakiejkolwiek opieki nad oryginalną twórczością teoretyczną w dziedzinie ekonomiki […] U nas każda niemal próba teoretyczna ginie bez śladu. Nikt jej nie podejmuje, nikt jej nie rozwija, nie powiększa ona wcale tego dorobku, który istnieje.

By przełamać ten impas, Lipiński aktywizuje się na kolejnych obszarach. Rozpoczyna pracę w charakterze wykładowcy na nowo powstałej Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie (od 1933 roku działającej jako Szkoła Główna Handlowa). Od 1928 roku staje na czele najważniejszego polskiego pisma w obszarze ekonomii, „Ekonomisty”, które prowadzi jako redaktor naczelny przez prawie pół wieku. W 1934 roku zostaje również prezesem Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, by po zakończeniu II wojny światowej wrócić na to stanowisko i piastować przez kolejnych dwadzieścia lat (w okresie 1945-1965). Wszystkie te wysiłki organizacji i animacji życia intelektualnego w polu nauk ekonomicznych miały na celu stworzenie atmosfery, w której polscy ekonomiści i ekonomistki będą w stanie wnosić samodzielny wkład teoretyczny w rozwój światowej ekonomii politycznej. Jeśli dziś możemy wskazać na jakieś realne osiągnięcia polskiej ekonomii, do ich powstania przyczynił się zapewne bezpośrednio lub pośrednio zinstytucjonalizowany ferment intelektualny, pod który fundamenty położył profesor Lipiński.

 

Represje i ograniczenia administracyjne jakim w czasach powojennej reorganizacji polskiej nauki zostali poddani uczeni niereprezentujący nowej, głównonurtowej ortodoksji stalinowskiej, zmusiły Lipińskiego do zmiany obszaru zainteresowań. Przesunięty z katedry ekonomii politycznej do katedry historii ekonomii, podjął gruntowne studia nad, przede wszystkim, polską myślą ekonomiczną od okresu Odrodzenia aż do XIX wieku. Prace z tego okresu złożyły się nie tylko na znakomite rozprawy o myśli ekonomicznej Mikołaja Kopernika czy Stanisława Leszczyńskiego, ale przede wszystkim na Studia nad historią polskiej myśli ekonomicznej, rozprawę tyleż o ekonomicznych koncepcjach, co o ich wzajemnej ewolucji w powiązaniu z rozwijającą się w bólach polską gospodarką.

 

Obszarem, na którym profesor Lipiński wykazywał się niezwykłą aktywnością były przekłady i opracowania redakcyjne najważniejszych prac ekonomicznych jego czasów. W pierwszym rzędzie należy wskazać na jego doskonałe, wspólne tłumaczenia pierwszego i trzeciego tomu Kapitału Karola Marksa, jak również samodzielną pracę translatorską nad Przyczynkiem do krytyki ekonomii politycznej. Warto również zwrócić uwagę na podwaliny współpracy ze środowiskiem amerykańskich teoretyków kapitalizmu monopolistycznego, Paulem M. Sweezym i Paulem Baranem, które Lipiński położył swoim przekładem Teorii rozwoju kapitalizmu: zasady marksistowskiej ekonomii politycznej. Podobnie jak w innych obszarach jego aktywności, również i w pracy przekładu intencją profesora było otwieranie nowych kanałów komunikacji między polską ekonomią i heterodoksyjną ekonomią światową

 

Choć Edward Lipiński wielokrotnie określał się mianem socjalisty utopijnego, jego utopia miała bardzo konkretne kształty, na rzecz urzeczywistnienia których profesor pracował całe życie. Niezależnie od tego, czy podejmował się rozważań dotyczących charakteru funkcjonowania prawa wartości w socjalizmie, czy gdy rozwijał heterodoksyjne koncepcje centralnego planowania, przyświecały mu demokratyczne ideały i wola upodmiotowienia robotników i obywateli państw republik ludowych. Różnica między kapitalizmem a socjalizmem, którego sprawie był oddany, była z jego perspektywy uchwytna i zasadnicza. O ile w tym pierwszym systemie organizacji społeczno-gospodarczej nadrzędnym celem było generowanie nadwyżki z produkcji poprzez wyzysk i jej pomnażanie, o tyle w tym drugim systemie cele wyznaczało upowszechnianie rozporządzalnego czasu wolnego i tworzenie warunków dla kompleksowego ludzkiego samorozwoju. Pod koniec swojej działalności twórczej rozwijał również estetyczną koncepcję socjalizmu, zakładającą, że „socjalizm to demokratyzacja piękna” – upowszechnienie dostępu do życia, umożliwiającego obcowanie z kulturą i sztuką, również na poziomie dnia codziennego. Walka o taki socjalizm, stawiający wymagania wyższe niż te, których osiąganie satysfakcjonowało otaczającą go rzeczywistość polityczną i ekonomiczną, pchała Lipińskiego przez całe życie na ścieżkę politycznego aktywizmu.

 

W Liście otwartym do Edwarda Gierka z 1976 roku, jeszcze gdy oficjalnie pozostawał członkiem PZPR, nie wahał się wprost przeciwstawiać przemocy i represyjności polskiego państwa socjalistycznego. Gierkowski socjalizm kontrastował wprawnie ze swoją własną wizją, twierdząc że:

Socjalizm nie rodzi się z ideologii, czyli wiary, ale może być tylko efektem głębokich zmian w organizacji produkcji (zastąpienie taśmy przez system drobnych warsztatów w fabryce Volvo w Kalmarze większe ma znaczenie dla budowy socjalizmu niż upaństwowienie tej fabryki), przekształcenia hierarchicznych struktur społecznych i politycznych w struktury partnerstwa i dialogu, realizacji rzeczywistego, nie tylko w słowach współdecydowania społeczeństwa w swoich sprawach, powszechnego dobrobytu, a także wzrostu pierwiastka twórczego pracy i piękna w życiu codziennym.

Aktywne polityczne zaangażowanie Edward Lipiński uznawał za coś równie naturalnego dla jednostki ludzkiej jak oddychanie. Od wczesnych lat młodzieńczych włączał się w działania PPS-Lewicy, a następnie utrzymywał bliskie kontakty z PPS-Frakcją Rewolucyjną. Po II wojnie światowej wstępuje do PZPR, lecz funkcjonuje na jej marginesach. Współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników, a następnie Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”, którego proklamację ostatecznego rozwiązanie odczytał osobiście na I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ „Solidarność” 23 września 1981 roku. Przez ponad osiemdziesiąt aktywnych politycznie lat swojego dorosłego życia Edward Lipiński uczestniczył w najważniejszych, decydujących o kształcie i charakterze Polski, wydarzeniach politycznych XX wieku. Od Rewolucji 1905-7, przez budowę II Rzeczpospolitej, następnie edukacyjną działalność podziemną czasu II wojny, przez wspieranie strajkujących i represjonowanych robotników aż po tworzenie fundamentów I Solidarności. Będąc w trakcie każdego z tych momentów zawsze szczerze oddanym sprawie wyzwolenia i upodmiotowienia ludzi pracy.

 

Profesor Edward Lipiński był ekonomistą heterodoksyjnym par excellence. Człowiekiem nauki, który łączył w sobie etos zaangażowania politycznego i społecznego po stronie ludzi pracy, organicystyczną pracę u podstaw rozwoju instytucjonalnego zaplecza nauk ekonomicznych w Polsce, z aktywną postawą w zwalczaniu ortodoksji neoklasycznej. Ekonomistą, w centrum zainteresowań którego znajdował się człowiek i jego potrzeby. Jak podsumował to w jednym ze swoich wspomnień:

Przed drugą wojną światową, mimo że byłem marksistą i krytykowałem kapitalizm, wykładałem jednak ekonomię neoklasyczną […]. Ekonomia marksistowska byłą krytyką kapitalizmu, natomiast wydawało mi się, że ekonomia neoklasyczna wyjaśnia funkcjonowanie kapitalizmu. W latach czterdziestych i pięćdziesiątych doznałem olśnienia: jest to ideologia błędna. To bezustanne poszukiwanie równowagi, nad czym ciągle zatrzymują się neoklasycy, jest zajęciem jałowym. Podobnie – jak i teoria suwerenności konsumenta. Zrozumiałem, że najważniejsze są źródła kreatywności społecznej, że całym sensem ekonomii jest rozwój człowieka.

 

Edward Lipiński zmarł w wieku 97 lat, 13 lipca 1986 roku, w Warszawie.

Like his predecessors, he believed that if economics is to be deemed as scientific, it has to capturee human life and needs in all their complexity. In the early period of Lipiński’s work, this conviction had directly shaped his specific understanding of economics and its tasks, to which he remained faithful until the end of his career. As he wrote in one of his memoirs:

Economics is the science of social life, particularly one of its most critical areas – human creativity. Because all innovations and changes in the economic sphere are the same type of creativity as artistic creation […]. It is impossible to solve any economic problem without referring to the broad context of humanities. So I am at war with all those who try to narrow the thematic scope of economics.

This broad approach to economics as social science of human productive activities characterized Lipiński throughout his long life.

 

After Poland regained independence, Edward Lipiński was actively involved in laying foundations of the new state. First employed at Bank Handlowy in Warsaw, he then moves smoothly to the Ministry of Labor and from the initial position of an advisor, quickly becomes the head of the Department of Labor and Industry Statistics at the Central Statistical Office. There, he not only re-directs the Office’s activities to reliable research on economic conditions and collecting data on working conditions, but also starts a new publishing series, “Labor statistics”, in which he publishes his first extensive works. The next step in his professional development was the creation of the Institute for Research on Business Cycles and Prices in the years 1926-7 – a modern research unit modelled on the same name institution at Harvard University. Lipiński is a head of the Institute until 1939. In addition to carrying out basic tasks such as research on the intensity of business cycles activity and economic forecasting, the Institute opens the door to academic carreer for young economists, such as Ludwik Landau or Michał Kalecki. Lacking formal economic education, they were recognized and promoted by director Lipiński as the extraordinary minds of their time.

 

Preparing Kalecki or Landau to work at the Institute, despite shortcomings in their formal education, was a part of a more sweeping plan. Very early on, Lipiński recognized the burning issues of the field of economics at the European periphery. In one of the articles from the 1920s, he diagnosed them in the following manner:

Unfortunately, scientific practice in Poland is such that there is no concern for the original theoretical work in the field of economics […] In our country, nearly all theoretical attempts are lost without a trace. Nobody takes it up; nobody develops it; this does not improve the state-of-the-art in economics.

To break this daedlock, Lipiński becomes active in further areas. He starts to work as a lecturer at the newly established Warsaw School of Economics. In 1928, he becomes the chief editor of the most important Polish journal in the field of economics, Ekonomista, and runs it for almost half a century. In 1934, he also becomes the president of the Polish Economic Society, the position he returns to for another twenty years (1945-1965) after the end of World War II. All these efforts to organize and animate intellectual life in the field of economics were aimed at creating an atmosphere in which Polish economists would be able to make independent theoretical contributions to the development of the global political economy. If today we can think of any real achievements of the Polish economics, their probably owe much to the intellectual ferment to which Professor Lipiński had laid the groundwork.

 

Repressions and administrative restrictions faced by scholars who did not represent the new mainstream of Stalinist orthodoxy during the post-war reorganization of the Polish science, forced Lipiński to change his area of interest. For this reason, he moved from the chair of political economy to the chair of the history of political economy. He had mainly focused on the Polish economic thought from the Renaissance to the 19th century. The works from this period included not only the excellent dissertations on the economic thought of Mikołaj Kopernik and Stanisław Leszczyński, but, above all, Studies on the history of Polish economic thought – a dissertation on economic concepts, as well as their interconnected evolution in relation to the material development processes of the Polish peripheral economy.

 

Another area in which professor Lipiński had been extremely active were translations and editing of the most important economic books of his time. First of all, it is necessary to single out his excellent, joint translations of the first and third volumes of Karl Marx’s Das Kapital, as well as his independent translation of Contribution to the Critique of Political Economy. Noteworthy are also the foundations for cooperation with the American theoreticians of monopoly capitalism: Paul M. Sweezy and Paul Baran, laid by Lipiński’s along with his translation of The Theory of Capitalist Development. Just like other areas of his activity, the translations were intended to open new channels of communication between the Polish and the global heterodox economics.

 

Although Edward Lipiński had repeatedly referred to himself as a utopian socialist, his utopia had particular shapes, for the realization of which the professor had worked his whole life. Regardless of whether he considered the nature of the functioning of the law of value under socialism or developed heterodox concepts of central planning, he was guided by democratic ideals and the will to empower workers and citizens of the People’s Republics. From his perspective, the difference between capitalism and socialism he was committed to, was palpable and fundamental. While in the capitalist system of socio-economic organization the overriding goal was to generate a surplus from production through exploitation and its valorization, in socialism the goals were determined by the dissemination of available free time and the creation of conditions for comprehensive human self-development. At the final stage of his career, he focused on developing an aesthetic concept of socialism, assuming that “socialism is the democratization of beauty”. Such a system requires universal access to a way of life that enables an active attitude to culture and art, also in everyday life. The struggle for such socialism, demanding more than the achievements satisfing his political and economic surroundings, had kept Lipiński throughout his life on the path of political activism.

 

In an open letter to Edward Gierek (general secretary of the ruling party) of 1976, when he was still officially a member of the Polish United Workers’ Party, he did not hesitate to directly oppose the violence and repression of the Polish socialist state. He sharply contrasted Gierek’s socialism with his vision, claiming that:

Socialism is not born out of ideology, i.e. faith, but can only be the outcome of profound changes in the organization of production (replacing the assembly line with a system of small workshops in the Volvo plant in Kalmar is more important for building socialism than nationalizing this factory), the transformation of hierarchical social and political structures into a structure of partnership and dialogue, the realization of a real, not only a formal, participation of society in decisions conerning its affairs, universal welfare, as well as growth of creative work and beauty in everyday life.

Edward Lipiński considered active political involvement as something as natural for a human being as breathing. In his early teenage years, he took part in activities of the Polish Socialist Party (PPS)-Left, and then maintained close contacts with the PPS-Revolutionary Faction. After World War II, he joined the Polish United Workers’ Party but functioned on its margins. He was a co-founder of the Workers’ Defense Committee, and then the Social Self-Defense Committee, “KOR”, whose final dissolution he proclaimed personally at the 1st National Congress of Delegates of NSZZ “Solidarność” (Solidarity) on 23rd September 1981. During 80 politically active years of his adult life, Edward Lipiński had been participating in the most important political events of the XX century, decisive for the shape and character of Poland. From the Revolution of 1905-7, through the construction of the Second Polish Republic, then underground educational activities during the Second World War, through supporting striking and repressed workers in the formally socialist state, up until contributions to the foundations of the first Solidarność, he had been always committed to the liberation and empowerment of working people.

 

Professor Edward Lipiński was a heterodox economist par excellence. The man of science who combined the ethos of political and social involvement on the side of working people, organicist work on the foundations of the institutional development of economics in Poland, and an active combat against neoclassical orthodoxy. An economist who focused on people and their needs. As summed up in one of his memoirs:

Before the Second World War, although I was a Marxist and criticized capitalism, I nevertheless taught neoclassical economics […]. Marxist economics was a critique of capitalism, while neoclassical economics seemed to me to explain the workings of capitalism. In the 1940s and 1950s, I had a revelation: this is a false ideology. This constant search for balance, which the neoclassicals keep dwelling on, is a futile activity. Just like the theory of consumer sovereignty. I realized that the most important are sources of social creativity, that the whole sense of economics is human development.